ޖުމާދަލްއާޚިރާ މަހުގެ 3 ވަނަ ދުވަހަކީ ހުރަވީ ދުވަހުގެ ގޮތުގައި ރާއްޖޭގައި ފާހަގަކުރާ ދުވަހެވެ. ރާއްޖޭގައި ފުރަތަމަ ފަހަރަށް ހުރަވީ ދުވަހުގެ ނަމުގައި ދުވަހެއް ފާހަގަކުރެވުނީ ހިޖުރައިން 1400 ވަނަ އަހަރުގެ ޖުމާދަލްއާޚިރާ މަހުގެ 3 (18 އޭޕްރީލް 1980) ވަނަ ދުވަހުއެވެ. 1166 ވަނަ އަހަރުގެ ޖުމާދަލްއާޚިރާ މަހުގެ 3 ވީ އާދީއްތަ ވިލޭރެއަކީ ދޮންބަންޑާރައިން ހޮޅީންގެ ކިބައިން ރާއްޖެ މިނިވަންކުރެއްވި ތާރީޚެވެ.
ހުރަވީ ދުވަހުގެ ގޮތުގައި މިދުވަސް ފާހަގަކުރަނީ، ދިވެހި ޤައުމުގެ އެންމެހައި މުވާޠިނުން ޤައުމީ އަބްޠާލުންގެ ޒިކުރާ އަމަލީގޮތުން ދިރުވުމުގެ ހިތްވަރު ލިބިގަތުމަށާއި، އެއަބްޠާލުން ގެނެސްދެއްވި މިނިވަންކަމާއި، ޤައުމިއްޔަތު ދެމެހެއްޓުމުގެ ޢަޒުމާއި ޖޯޝް ދިވެހި ހިތްތަކުގައި ދިރުވައި ދެމެހެއްޓުމުގެ ގޮތުންނެވެ. ހޮޅިން ދިވެހިރާއްޖެ އަޅުވެތިކުރިތާ ތިންމަހާއި ވިހިދުވަސްވީތަނާ މުލީގޭ ޙަސަން މަނިކުފާނު (ދޮންބަންޑާރައިން) ނާއި އެމަނިކުފާނުގެ ހަތަރު އެކުވެރީންނާއި މިބައިމީހުންނަށް ތަބާވީ މީހުންގެ ތެރެއިން ހިތްވަރުގަަދަ ދުއިސައްތައެއްހާ މީހުން ވާހަކަދައްކައި، އެ އަޅުވެތިކަމުން ރާއްޖެ ސަލާމަތް ކުރުމަށް އެއްބަސްވިއެވެ. އަދި 1166 ޖުމާދަލްއާޚިރާ މަހުގެ 3 ވީ އާދީއްތަ ވިލޭރޭގެ މެންދަމުގެ ވަގުތެއްގައި، މުނާޖާގެ ވަގުތު ނުވަނީސް މުނާޖާ ގޮވާމީހާ ލައްވައި މުނާޖާ ގޮއްވައި، ވެޔޮދޮށު ގަނޑުވަރުގެ ދޮރާށި ހުޅުއްވައި ގަނޑުވަރަށް ވަދެވަޑައިގެން މަލާބާރީންނާ ހަނގުރާމަ ކުރައްވައި އެމީހުން ބަލިކުރެއްވިއެވެ. ރާއްޖޭގައި ފާހަގަކުރާ ހުރަވީ ދުވަސް ނިސްބަތްވެގެންވާ ބަޠަލު ދޮންބަންޑާރައިން ގެނެސްދެއްވި މިނިވަންކަމާއި ޤައުމިއްޔަތު ދެމެހެއްޓުމުގެ ބާރާއި ޖޯޝް ދިވެހި ހިތްތަކުގައި ދިރުވައި ދެމެހެއްޓުމުގެ ގޮތުން މިދުވަހަށް ހުރަވީ ދުވަސް ކިޔުއްވާފައިވަނީި އެމަނިކުފާނަކީ މާލެއަތޮޅު ހުރަޔަށް ނިޞްބަތްވާ ބޭފުޅަކަށްވާތީއެވެ.
ހިޖުރައިން 981 ވަނަ އަހަރު ބޮޑުތަކުރުފާނު ޕޯޗުކީޒުންގެ ކިބައިން ދިވެހިރާއްޖެ މިނިވަން ކުރެއްވިތާ 185 އަހަރު ފަހުން، މަލާބާރީންގެ (ހޮޅީންގެ) ލަޝްކަރެއް މިރާއްޖެ އައިސް، 13 ޞަފަރު 1166 (20 ޑިސެންބަރު 1752) ގައި އޭރު ތަޚުތުގައި އިންނެވި ރަދުން އައްސުލްޠާނު މުކައްރަމް މުޙައްމަދު ޢިމާދުއްދީން (ތިންވަނަ) ސިރީ ނަވަރަންނަ ކީރިތި މަހާރަދުން އަތުލައިގެން ކަންނަންނޫރަށް ގެންގޮސް، މާލޭގައި އެބައިމީހުންގެ ވެރިކަން ޤާއިމު ކުރިއެވެ. މިކަން ހިނގުމަށް ދިމާވީ ޤައުމަށް ޚިޔާނަތްތެރިވި ދެ ދިވެހީން ޙަސަން ތާޖުއްދީނުގެ ދެ ދަރިކަލުން ކަމުގައިވާ އެއިރު މާލޭގައި ހުންނެވި ފަނޑިޔާރު ކަލޭގެފާނު މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނާއި، އޭނާގެ އެއްބަނޑުއެއްބަފާ، ޚަޠީބު އަޙްމަދު މުޙްޔިއްދީނު، ކަންނަންނޫރަށް ސިޓީއެއް ފޮނުއްވައި، އަލީރާޖާއަށް ދިވެހިރާއްޖޭގެ ވެރިކަން ހޯއްދަވައިދެއްވަން ވިދާޅުވެގެންނެވެ.
މާލެ ހިފުމަށް ނަވަކާއި، ބޭރުދަތުރުކުރާ ދެއޮޑި އަށް ހަނގުރާމައިގެ ތަކެއްޗާއި، މަލާބާރީންގެ މީހުން ލާފައި އަލީރާޖާ ފޮނުއްވީމައި އެމީހުން އައިސް ޞަފަރުމަހުގެ 13 ވިލޭރޭ މެންދަމުން އަލިވެ 3 ޖެހިއިރު މާލޭގެ ކަނޑިންމާ ތަޅުނުލާ ހުއްޓާ ބަނދަރަށްވަނީ އެވެ. މާލޭގެ އެންމެން އޭރުތިބީ ނިދާފައެވެ. ރަސްކަމުގެ ކޮއިލުތެރެ ބަލަހައްޓާ މީހުންވެސް ތިބީ ނިދާފައެވެ. އެވަގުތު މަލާބާރީންގެ މީހުން ކޮއިލުތެރެއަށްވަދެ އެތާނގައި ތިބި މީހުން މަރާ ބަޑިޖަހާ ހެދުމުން ދުޝްމަނުންނާ ދުރަށް ވަޑައިގަތުމަށްޓަކައި ރަދުން އެމަނިކުފާނުގެ މާފަންނު ގަނޑުވަރަށް ވަޑައިގަތެވެ. ވަޒީރުންނާއި، ލަސްކަރީންގެ މީހުން ފޮނުއްވައިގެން މަލާބާރީން ގަނޑުވަރު ތެރޭން ނެރުއްވުމުން، އެމީހުން އެތަނުގައި ރޯކޮށްލިއެވެ. މިހުޅުގަނޑުގައި އެތެރެ ކޮއިލުގައި ހުރި ހުރިހާ ގެތަކާއި، ދޮރާށިތަކާއި، އަދި ފުރަމާލޭގެ ދެބައިކުޅައެއްބައި ގެތައް އަނދައިގެން ދިޔައެވެ. ދެން ރަސްގެފާނު ޞުލްޙައަށް އެދިވަޑައިގަތެވެ. ނަމަވެސް މަލާބާރީން ދެންނެވީ ޚުދު ރަދުން އެމީހުންގެ ގާތަށް ވަޑައިގަތުމުން ނޫނީ އަމާން ނުދޭނެކަމަށެވެ. އެމީހުންނާއި ބައްދަލު ކުރައްވަން ރަދުން ވަޑައިގަތުމުން، ރަދުންނާއި، ރަދުންގެ ވަލީއަޙުދު މުޙައްމަދު މަނިކުފާނު ހައްޔަރުކޮށްގެން ގެންގޮސް އެމީހުންގެ އޮޑިއަށް ލިއެވެ. މިހިސާބުން މަލާބާރީންގެ އަނިޔާވެރިކަން ރާއްޖޭގައި ފެށުނީއެވެ. ކުޑަދުވަސްކޮޅެއްގެ ތެރޭގައި، އެމީހުންނަށް މާލެ ހިފުމުގައި އެހީވެދެއްވި ޤާޟީ މުޙައްމަދު ޝަމްސުއްދީނާއި، އަޙްމަދު މުޙުޔިއްދީން ޚަޠީބު މަނިކުފާނާއި މި ދެބޭފުޅުންނަށް ވަރަށް ބޮޑަށް އަނިޔާކޮށްފައި އެބޭފުޅުން ކަނޑުފައްތައި ޤަތުލުކުރީ ކަމަށް ބުނެވެއެވެ. އެމީހުން ބުނިކަމަށްވަނީ، އުފަން ޤައުމަށް ޣައްދާރުވި ބަޔަކު އެމީހުންނަށް ވަފާތެރިނުވާނެ ކަމަށެވެ.
އަދި މީގެފަހުން 1166ހ. (1753މ،)، 1167ހ. (1753މ.)، 1168ހ. (1755މ.) އަދި 1174ހ. (1761މ.) މިއަހަރުތަކުގައި ވެސް ކަންނަންނޫރު ޢަލީރާޖާ ރާއްޖެއަށް ހަނގުރާމަވެރި އުޅަނދުތައް ފޮނުއްވައިފައިވެއެވެ. މިފަދަ ކޮންމެ ފަހަރަކުވެސް ދޮންބަންޑާރައިންވަނީ ލަޝްކަރުތަކާއި ހަނގުރާމަކުރައްވައި ދުޝްމިނުން ބަލިކުރައްވައިފައެވެ.
ހުރަވީ ދުވަސް ނިޞްބަތްވާ ބަޠަލަކީ އައްސުލްޠާނުލްޣާޒީ ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން (1 ވަނަ) އެވެެ. އެމަނިކުފާނުގެ ކޮލީ ނަންފުޅަކީ ސިރީ ކުލަރަންމީބަ ކައްތިރި ބަވަނަ މަހާރަދުންނެވެ. އެމަނިކުފަނުގެ ބައްޕާފުޅަކީ އަލްވަޒީރު މުޙައްމަދު ފާމުލަދޭރި މަނިކުފާނެވެ. މަންމާފުޅަކީ މުލަކަތޮޅު މުލީ ޚަޠީބު މުޙައްމަދުގެ ކުޑަ އާމިނާފާނެވެ. އައްސުލްޠާނުލްޣާޒީ ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން ރަސްކަންކުރެއްވީ 7 އަހަރު ދުވަހު އެވެ. އެއީ ހިޖުރައިން 1173 ވަނައަހަރުން 1180 ވަނަ އަހަރާއި ހަމައަށެވެ. މީލާދީ ގޮތުން އެއީ 1759 ން 1767 އަށެވެ. އެމަނިކުފާނަށް ޖުމްލަ 5 ބޭފުޅުން ލިބިވަޑައިގެންނެވިއެވެ. އެއީ 3 ފިރިހެން ބޭފުޅުންނާއި، 2 އަންހެން ބޭފުޅުންނެވެ.
އައްސުލްޠާނުލްޣާޒީ ޙަސަން ޢިއްޒުއްދީން އަވަހާރަވީ 2 ރަމަޟާން 1180 (1 ފެބްރުވަރީ 1767) ގައެވެ.